16.06.2020Meralarımızda karşılaşılan sorunlar, yapılması gerekenler ve ıslahta kullanılan bazı bitkiler
Meralarımızda karşılaşılan bazı sorunlar
Çayır-meralar 14,6 milyon ha ile toplam kara alanımızın%18,8’ini kaplamakta ve bu alanların tümü hayvan otlatılarak değerlendirilmektedir. Bu kadar önemli olmalarına rağmen, Türkiye’de meraların orta malı olmaları, onların gerekli bakımın ve ıslahın yapılmadan kullanılmalarına sebep olmaktadır. Bu durum mera hayvancılığımızın en büyük açmazı durumundadır. Meralardan yararlanan üreticiler çoban masrafı dışında genelde başka giderleri olmadan sınırsız ve kontrolsüz bir şekilde bu alanlardan faydalanmaktadır. Meraların sömürülmesi ve karşılığında gerekli bakımın ve iyileştirmelerin yapılmaması ve kullanımına dair düzenlemelerin yetersiz kalması, bu alanların yem üretim güçlerini ve ekolojik işlevlerini önemli ölçüde yitirmelerine sebep olmaktadır. Dolayısıyla mera hayvancılığında üretim maliyetleri istenildiği gibi azalmamış ve sonuçta hayvansal ürün fiyatlarının Türk insanının alım gücünün üzerine çıkmasına neden olmuştur. Et fiyatlarındaki artışa geçici çözüm olarak da et ve canlı hayvan ithalatı yoluna gidilmiştir. Ancak bunun da ileriki yıllarda daha büyük sorunların altyapısını hazırlayabileceği gözden kaçırılmamalıdır.
Türkiye’de temel arazi varlıkları içerisinde en büyük değişim çayır-mera alanlarında yaşanmış ve bu değişim sürekli bu alanların aleyhine cereyan etmiştir. Son 70 yıl içerisinde doğal çayır ve mera alanlarında%61,5 oranında azalma olmuştur(Şekil 1). Türkiye’de toplam çayır-mera alanının aşağı yukarı%90’ını meralar teşkil etmektedir. Merada üretilen otun hayvan otlatılarak değerlendirilmesi, sadece bitki değil hayvan yönetimini de gerektirdiği için yönetimin de daha planlı ve titiz olunmasını gerektirmektedir. Ayrıca mera arazilerinin genelde eğimli, engebeli ve verimsiz olması yanında mülkiyetinin devlete ait olması, kullanımı ile ilgili sorunların da artmasına sebep olmaktadır. Mera Koruma Kanunun ile mera, yaylak ve kışlakların tespit, tahdit ve tahsis yetkisi Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına verilmiştir. Bunun yanında hayvancılık sektörüne yem sağladığı için de bu sektörde yaşanan sıkıntılardan etkilenmemesi için meraların yönetimindeki ve iyileştirilmesindeki faaliyetlerde daha dikkatli olunmasını zorunlu kılmaktadır (Gökkuş A. 2018).
Şekil 1. Yıllar itibariyle Çayır mera alanlarındaki değişim ve nedenlerinden bazısı
Mera ıslahında yapılması gerekenler
Mera ıslahında amaç düşük kalitelideki bu verimsiz meraların verimlerini yükseltmek, bu meralardan en yüksek verimi elde etmek ve elde edilen yemin kalitesini artırmak için yapılan işlemlerin hepsine çayır ve mera ıslahı denir. Yapılan ıslah çalışmalarında birinci amaç, çayır meralarda üretilen otun miktarını ve kalitesini artırmak, ikinci ise üretilen bu ottan hayvanların en iyi şekilde faydalanmasını sağlamaktır.
Islah çalışmalarında meranın durumu önemlidir. Bir meranın ıslahında yukarıda belirtilen uygulamaların hepsi birden olabileceği gibi, bazen bir kısmını uygulamak da yeterli olabilir. Hangi uygulamaların yapılacağı, meranın durumuna göre belirlenir. Örneğin, kalitesi bozulmamış bir mera için otlatmanın düzenlenmesi ve uygun bir gübrelemenin yapılması meranın ıslahı için yeterli gelirken, mera vasfını hemen hemen kaybetmiş düşük kaliteli bir meranın iyileştirilmesi için bütün ıslah yöntemleri uygulansa bile istenen sonuç alınmayabilir.
Meralarda doğru otlatma çok önemlidir. Meralardan en iyi şekilde yararlanmada, meraların ıslah edilmesi önemli olduğu kadar meraların doğru yönetilmesi yani doğru otlatılması da önemlidir. Doğru otlatma, merada üretilen otun özelliğine uygun, meranın besleyebileceği kadar hayvan sayısıyla bir otlatma planına göre, meranın uygun zamanda otlatılmasıdır.
Mera Islahında Dikkat Edilmesi Gerekenler;
Bir meranın ıslahına karar vermeden ve ıslah çalışmasına başlamadan önce dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunların önemli olanları şu şekilde sıralanabilir.
1)Çayır ve mera ıslahı çalışması yapılırken mutlaka mera uzmanlarının bilgisine başvurulmalıdır.
2)Yapılacak ıslah çalışmasını ekonomik olmasına dikkat edilmeli, elde edilecek kazanç, yapılan masraftan fazlaysa ıslah çalışmasına başlanmalıdır.
3)Islah çalışması sırasında gerekli olacak malzeme, alet ve ekipman önceden hazır hale getirilmelidir.
4)Hayvanların beslenme ihtiyacını karşılayacak yem ve ot ihtiyacı önceden tespit edilerek, çayır ve meraların otlatmaya kapatıldığı dönemde, kullanıma hazır olmalıdır.
5)Islah çalışması sırasında yapılan uygulamalarda, en ucuz ve etkili yöntemler tercih edilmeli, fazla masraflı uygulamalardan kaçınılmalıdır.
6)Çevrede yapılan başarılı uygulamalar takip edilerek, elde edilen tecrübelerden yararlanılmalıdır.
7)İstilacı ve zehirli bitkilerle mücadele gerektiği zaman, bunun için en uygun zaman seçilmeli, en etkili, ucuz yöntemler kullanılmalıdır.
8)Islah için mera seçilirken, toprak yapısına, arazinin eğimine, bölgenin iklim koşullarına vb. basılmalı ve yüksek verim potansiyeli olan alanlar öncelikli olarak tercih edilmelidir.
9)Merada ihtiyaç duyulan tesis ve yapılar tespit edilerek, merada en az tahribata yol açacak yerlere tesis edilmemelidir.
10)Merada kurulacak tesis ve yapılar için kullanılan malzemeler ucuz ve sağlam olmalı, kolay temin edilenler tercih edilmelidir. (Anonim, 2019)
Şekil 2. Mera durumuna göre uygulanabilecek bazı yöntemler(Altın ve ark. 2005)
Mera ıslahındaki başarısızlıkların bazı sebepleriMera tesisinde toprak hazırlığından ekim, bakım ve mera yönetimine kadar olan süreçte yapılacak hatalar başarısızlığı da beraberinde getirecektir. Başarısızlıklar, tohum kalitesinin düşük olması (canlılığı düşük, sert tohum oranı yüksek) veya tohum yatağının çimlenme için uygun olmaması (sıcaklık ve havalanma şartlarının yetersiz, toprakların sığ olması ve kemirgen zararının varlığı) sebepleriyle tohumlar yeterince çimlenemezler. Yine ekim derinliğinin ayarlanamaması, tohum yatağının kuruması, erozyon, yabancı ot rekabeti, kurak, sıcak ve don zararı gibi faktörlerde fidelerin gelişme ve yerleşmelerini engellemektedir. Özellikle ekim yılında fideler yeterince köklenmeden otlatılması halinde ciddi zarar meydana gelmektedir. Topraklar nemliyken ve uygun olamayan zamanda otlatıldığında, özellikle koyunlar fideleri köklerinden sökerek yok edebilirler. Yine köklerinde yeterince yedek besin maddesi biriktirememiş fideler otlatma sonucu kendilerini yenileyemezler. Bu durumda yüksek sıcak ve kurak gibi elverişsiz bir iklimin ortaya çıkması da otlatmadan kaynaklanan zararın boyutunu artırır. (Gökkuş 2014)
Orta Anadolu Mera ıslahında kullanılabilecek bazı yem bitkileri
4.1. Yüksek Otlak Ayrığı ( Agropyron elongatum )
Saçak kök sistemine sahip bir bitkidir. Yüksek otlak ayrığı diğer türlere göre çok uzun boyludur. Bitki boyu 90-180 cm arasında değişmektedir. Kaba yapılıdır ve yumak meydana getirmektedir. Kaba yapılı yapraklara sahiptir. Kulakçıklar uzun, dar şekildedir ve uç kısma doğru daralarak üçgen şeklini alır. Diğer ayrık türlerine göre daha büyük tohumları vardır. Yem bitkileri arasında soğuk ve kurak iklim şartlarına ve tuzlu topraklara dayanıklı ayrık türüdür.
4.2. Otlak Ayrığı (Agropyron cristatum)
Otlak ayrığı, uzun ömürlü çok yıllık, kurağa ve soğuğa çok dayanıklı bir yem bitkisidir. Toprak üstünde yumak teşkil ederek büyür. Kıraç şartlar altında kuru ot elde etmek ve otlatmak amacıyla yetiştirilir. Otu lezzetli ve besleme değeri yüksektir. Otlak ayrığının tohumları küçük ve fideleri zayıftır. Bu yüzden iyi bir ekim yatağı ister. Yazlık veya kışlık olarak ekilebilir. Kuru ot için en iyi biçim zamanı tam başaklanma devresidir. Çiçeklenme ile birlikte yem kalitesi düşmeye başlar.
4.3. Adi Parlak Otu (Koeleria cristata)
Koleria cinsine giren türlerin çoğu alçak boylu büyüyen bitkiler olup bunların yem bitkisi olarak kültürü yapılmaktadır. Bunlardan Koleria cristata türü Anadolu kıraç meralarında bulunan ve bilhassa koyunların otladığı önemli bir bitki türüdür. K.cristata yumak meydana getiren çok yıllık bir bitkidir. Yumağı meydana getiren kardeşler dik büyür. Boyları 30-60 cm kadardır. Saplar aşağı boğumlarda hafif dirseklidir. Bitkinin genel görünüşü parlak yeşil renktedir. Salkım çiçek açmadan önce ve çiçeklenme bittikten sonra parlak gümüşi bir renk alır.
4.4. Çorak Çimi ( Puccinellia distans )
Kurak iklimlere ve aşırı tuzlu-alkali toprak koşullarına uyum sağlayabilen çorak çimi; çok yıllık serin mevsim buğdaygillerindendir. Halofit bir tür olan çorak çimi hem tuzlu topraklarda kolayca tesis oluşturabilmekte hem de bu alanların iyileştirilmesinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadırlar. Tuzlu çayır-mera alanları içerisinde yayılmış olan bu tür genellikle koyunlar tarafından otlanmaktadır.
4.5. Bozkır otu ( Kochia prostrata )
Ana kök ortalama 3- 10 m kadar derinlere inebilen yarı çalımsı bir bitkidir. Bozkır otunun gövdesi ve sapları, toprak üstü organlarının tamamı kültürü yapıldığında 1-2 yılda, tabi şartlarda 3-5 yılda meydana gelir. Bozkır otunun sapları kök tacından çıkar. İkinci derecede dallanmalar meydana gelir. Sürgünler bir yılda 30-40 cm uzunluğunda sapları oluşturur. Bozkır otunun boyu ortalama 60-80 cm olabilmektedir. Aynı zamanda erozyon önlenmesinde kullanılabilecek önemli bir bitkidir
4.6.Dört Kanatlı Tuz Çalısı ( Atriplex canescens )
Polimorfik bir tür olup iklime bağlı olarak sıcak iklimlerde her dem yeşil soğuk iklimlerde yaprağını dökmektedir. Atriplex türleri kısa çalı türleri genelde 60 ile 150 cm boyunda olmakla birlikte daha fazla da boylanabilen yem değeri olan çalı bitkilerdir. Atriplex canescens Kuzey Amerika’nın kurak alanları ve Meksika’dan Kanada’ya kadar geniş bir alanda doğal olarak yetişmektedir. Aynı zamanda erozyon önlenmesinde kullanılabilecek önemli bir bitkidir.
Tabii ki buna ilave edebileceğimiz daha birçok bitkimiz bulunmaktadır. Örneğin Koyun Yumağı, kılçıksız brom, kır ayrığı, korunga, yonca, çayır düğmesi vb. bunlardan birkaçıdır.
(*): Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, (**) Ziraat Mühendisi - Prof. Dr. Ramazan Acar* Halil İbrahim Genel** Oğuzhan Demirci**
KAYNAKÇA
Acar R.2017. İç Anadolu’daki Step Meraların Islahında Uygulanabilecek Yeni Yöntemler. Tarım TR Tarım ve Hayvancılık Sektör Dergisi S.20:22-28. Konya
Anonim.2019. https://www.tarimbilgisi.com/haber/tarim-ve-ciftci/cayir-ve-meralarinislahi (erişim tarihi: 13.12.2019)
Altın M. Gökkuş A. Koç A. 2005. Çayır Mera Islahı. T.C. TARIM ve KÖY İŞLERİ BAKANLIĞI. Ankara
Gökkuş A. 2014. Kurak Alanlarda Yapay Mera Kurulması ve Yönetimi. ÇOMÜ Zir. Fak. Derg. 2 (2): 151-158.
Gökkuş A. 2018. Meralarımız ile İlgili Bir Değerlendirme. TÜRKTOB Dergisi. Sayı: 25 Sayfa: 6-8